Nga një ëmbëlsirë në një helm të heshtur
Në vitet ‘70, ndërsa bota po kalonte trazira politike, një betejë tjetër nisi në heshtje — jo me armë, por me buzëqeshje plastike dhe kanaçe qumështi artificial. Kompania Nestlé nisi një fushatë që sot konsiderohet një nga skandalet më tragjike të historisë moderne të industrisë ushqimore: zhdukjen e gjidhënies natyrale në vendet e varfra, dhe zëvendësimin e saj me formulë pluhuri që shumë herë rezultoi fatale.
Nënat e varfra si viktima eksperimentale
Në vendet e Afrikës, Azisë dhe Amerikës Latine, Nestlé rekrutoi gra të veshura si infermiere. Ato shkonin derë më derë, në lagje me ujë të ndotur e pa frigoriferë, dhe u ofronin nënave mostra falas të qumështit artificial – të mjaftueshme vetëm për disa javë. Pasi gjidhënia ndalonte dhe prodhimi i qumështit natyral bie, nënat tashmë ishin varur nga formula.
Por kjo nuk ishte ndihmë. Ishte një kurth.
Kur mostrat përfundonin, këto nëna përballeshin me një zgjedhje të pamundur: të blejnë pluhur të shtrenjtë që s’e përballonin, ose ta hollojnë me ujë – shpesh të papastër. Rezultati? Fëmijë të kequshqyer, të sëmurë, dhe të vdekur.
Statistikat që lëkunden nga tragjedia
- Sipas UNICEF dhe OBSH, deri në 1.5 milion foshnje humbën jetën çdo vit në vitet ‘80 si pasojë e marketingut agresiv të formulës.
- Një studim i NBER më 2022 tregoi se në vendet ku Nestlé veproi, ndodhën 212,000 vdekje të parandalueshme në vit – vetëm nga përdorimi i formulës në mungesë të ujit të pastër.
Këto nuk janë vetëm numra. Janë emra të humbur, foshnje që nuk arritën kurrë të festojnë ditëlindjen e parë.
“Gjidhënia është për të varfërit”
Nestlé nuk ndaloi me mashtrime direkte. Në reklamat e saj, formula përshkruhej si “moderne”, “perëndimore”, “shkencore” – ndërsa gjidhënia u konsiderua një praktikë e prapambetur. Në thelb, ata e barazuan pasurinë me pluhur dhe varfërinë me gjirin e nënës.
Ishin këto taktika që e shndërruan një ushqim natyror në një “turp kulturor”, dhe një produkt artificial në simbol statusi.
Kodet u shkruan, por Nestlé i fshiu me para
Në vitin 1981, OBSH miratoi Kodin Ndërkombëtar për Marketingun e Zëvendësuesve të Qumështit të Gjirit, por Nestlé loboi fort kundër tij – duke e shkelur vazhdimisht në dekada të tëra. Raportet nga UNICEF, IBFAN dhe WHO e kanë renditur Nestlé-n si një nga shkelësit më të mëdhenj globalë, deri në vitin 2024.
Dhe sot… asgjë s’ka ndryshuar
Në vitin 2022, një studim zbuloi se 51% e prindërve në botë ishin targetuar me reklama digjitale për formulë – shpesh me pretendime të rreme si: “gjidhënia nuk mjafton.”
Në 2023, Nestlé u kap sërish duke shpërndarë mostra falas në vendet e varfra, duke sponsorizuar spitalet dhe duke futur “paketa ndihme” edhe në zonat e luftës si Siria dhe Sudani.
Konkluzioni që djeg:
Nestlé nuk shiti thjesht formulë. Shiti vdekje.
E veshur me etiketa të bardha dhe slogane të bukura, një nga kompanitë më të mëdha në botë ndërtoi perandorinë e saj mbi trupat e foshnjave të vdekura — dhe asnjëherë nuk mbajti përgjegjësi.
Një nënë në Nigeri e përshkroi më së miri:
“Kur më mbaroi qumështi falas, zgjodha të ndaj një lugë pluhur në ditë për të dy fëmijët. Njëri nuk u zgjua më.”
Në një botë ku korporatat shesin etikë dhe fëmijërinë për fitim, ky nuk është thjesht një skandal. Është një krim që vazhdon.
Përtej formulës: Helmi që s’vret menjëherë, por ngadalë
Pas dekadash tragjedi me formula për foshnje, Nestlé nuk ndaloi — ajo vetëm ndryshoi maskën. Në vend që të tërhiqej, korporata u zhvendos në një ofensivë të re, më të rafinuar, më të padukshme, por po aq të rrezikshme: produkti industrial i përditshëm. Nga çokollatat te drithërat, nga uji i ambalazhuar te pijet energjike për fëmijë – gjithçka që duket e pafajshme, por që po formëson një brez të sëmurë mendërisht dhe fizikisht.
Ushqim i mbushur me sheqer, kripë dhe aditivë të rrezikshëm
Nestlé zotëron dhjetëra marka ushqimore — Nesquik, KitKat, Milo, Maggi, Cheerios, e shumë të tjera. Produktet e saj targetojnë posaçërisht fëmijët dhe adoleshentët, shpesh përmes reklamave vizuale të ndritshme, ngjyrave tërheqëse dhe karaktereve të animuara.
Por çfarë përmbajnë?
Vajra të hidrogjenuar (trans yndyrna) që rrisin rrezikun për sëmundje kardiovaskulare.
Sheqerna të rafinuar që tejkalojnë normat e rekomanduara ditore me një porcion të vetëm. Sasi të larta kripe, që ndikojnë në tensionin e gjakut që në moshë të re. Aditivë të dyshimtë, si E951 (aspartam), i lidhur me çrregullime neurologjike në studime të ndryshme.
Pasojat e padukshme që rriten me fëmijën
Të ushqyerit me këto produkte që në moshë të vogël nuk sjell simptoma të menjëhershme – por mbjell farat e çrregullimeve që shpërthejnë në adoleshencë apo rini:
- Obezitet në rritje, sidomos në vendet në zhvillim ku Nestlé depërton me agresivitet.
- Çrregullime të përqendrimit dhe hiperaktivitetit, të lidhura me sasi të larta sheqeri.
- Ankth dhe depresion të lidhur me dietën e dobët, sipas qindra studimeve klinike.
- Varësi neurokimike nga sheqeri, e ngjashme me varësinë ndaj drogës sipas MRI të trurit të fëmijëve.
- Pubertet i hershëm i lidhur me përbërësit hormonalë që ndodhen në shumë nga këto produkte.
Afera e ujit Nestlé – kur etja bëhet biznes
Në zonat ku furnizimi me ujë është i limituar, Nestlé ka privatizuar burime natyrore të ujit dhe më pas ua shet banorëve ujin e tyre me çmim të lartë. Kjo ndodhi në Flint, Michigan (SHBA), në Pakistan, në Nigeri dhe në pjesë të Amerikës Latine. Ndërkohë që komunitetet vuajnë mungesën e ujit të pijshëm, Nestlé mbush shishet Poland Spring, Pure Life dhe San Pellegrino për tregun global.
Argetimi i brezit të ri – marketing që programon trurin
Nestlé shpenzon miliarda çdo vit për të targetuar fëmijët nëpër:
- Reklama në YouTube Kids dhe TikTok
- Paketim atraktiv për fëmijë
- Sponsorime në shkolla dhe ngjarje sportive të nxënësve
- Loja edukative online me karaktere që promovojnë produktet Nestlé
Ky nuk është thjesht marketing. Është edukim i heshtur drejt një stili jetese të pashëndetshëm.
Asnjë dënim. Asnjë ndalesë. Vetëm fitim.
Nestlé është një ndër 10 kompanitë që kontrollojnë 90% të gjithë ushqimit të paketuar në botë. Ajo është vetë industria – dhe kur luan me rregullat, i shkruan vetë. Ndërsa OBSH dhe UNICEF bëjnë thirrje për ushqyerje të shëndetshme, Nestlé sponsorizon konferenca mjekësore me produktet e saj – duke e paraqitur veten si pjesë e zgjidhjes.
Nestlé dikur shiste pluhur që vriste foshnjat brenda pak javësh. Sot, ajo shet produkte që vrasin një brez të tërë me ritëm të ngadaltë, duke përhapur:
- sëmundje,
- çrregullime emocionale,
- dhe një shoqëri që nuk arrin të kuptojë pse ndihet keq.
Nestlé nuk ka nevojë të vrasë me një goditje.
Ajo vret me buzëqeshje. Me çokollatë. Me reklama. Me ngjyrë rozë.
Në shumë spitale të lindjes, veçanërisht në vendet me të ardhura të ulëta ose me ndikim të fortë korporativ, është bërë praktikë që mjekë dhe infermiere, shpesh të sponsorizuar ose të trajnuar nga këto kompani , t’u thonë nënave të reja se “nuk kanë mjaftueshëm qumësht” ose se “foshnja nuk po ushqehet siç duhet me gji”. Kjo ndërhyrje e hershme, që shpesh ndodh brenda 24 orëve të para pas lindjes, mbjell dyshim dhe frikë te nëna në një moment psikologjikisht të ndjeshëm duke i drejtuar drejt përdorimit të formulës së pluhurit. Në disa raste, këto formula u jepen foshnjave në fshehtësi pa dijeninë apo miratimin e plotë të nënës, duke shkaktuar ndërprerje të menjëhershme të gjidhënies dhe duke krijuar varësi artificiale nga produktet e kompanisë. Kjo nuk është ndihmë mjekësore është manipulim klinik me pasoja të thella fizike dhe emocionale.
Po, është thuajse universale dhe e rrënjosur thellë në përvojën e shumë nënave dhe për fat të keq, shpesh e padiskutuar publikisht. Pothuajse çdo nënë që ka lindur në një spital, qoftë në Shqipëri, Kosovë, rajon apo më gjerë, mund të kujtojë një moment kur një infermiere apo mjek i ka thënë fjalët: “Nuk po e mban dot”, “Nuk ke mjaftueshëm qumësht”, ose “Është më mirë t’i japim pak formulë.” Në shumicën e rasteve, këto fjalë nuk vijnë nga shqetësimi mjekësor, por nga standarde të infiltruar nga marketingu korporativ, nga praktika të dobëta kujdesi post-natal dhe nga mungesa e mbështetjes për gjidhënien si proces natyror.
Ky artikull është më shumë se informim është pasqyrë e një dhimbjeje kolektive, e një realiteti të heshtur që nënat e dinë thellë brenda vetes, por rrallëherë e artikulojnë me zë të lartë. Dhe pikërisht për këtë arsye, çdo nënë që e lexon këtë investigim, e ndien menjëherë: “Po, kjo më ndodhi edhe mua.”
Platforma Zëri Shqiptar , në bashkëpunim me një ekip të përkushtuar profesionistësh, aktivistësh dhe nëna të informuara, ka ndërmarrë një fushatë të guximshme për të ndërgjegjësuar gratë shqiptare mbi rëndësinë jetike të gjidhënies. Në një realitet ku industria e formulave dhe ushqimeve të përpunuara ushqen pasigurinë e nënës, Zëri Shqiptar po ofron informacion të saktë, histori reale dhe mbështetje emocionale për të rikthyer besimin tek trupi i gruas dhe fuqia natyrore e gjirit si burim i parë dhe më i shëndetshëm i ushqimit për foshnjat. Platforma u bën thirrje të gjitha nënave që të largohen nga ushqimet fallco, marketingu i frikës dhe mesazhet që e shtrembërojnë rolin e tyre si ushqyese, duke promovuar një kulturë të gjidhënies me vetëdije, dinjitet dhe dije. Kjo nuk është vetëm një fushatë shëndetësore është një akt rezistence kulturore ndaj një industrie që synon të kontrollojë edhe pikën më të pastër të jetës: lidhjen nënë-fëmijë.
Burimet:
- Save the Children (2013) – Superfood for Babies – Raport mbi promovimin e formulës në vendet në zhvillim
https://www.savethechildren.org.uk/content/dam/global/reports/health-and-nutrition/superfood-for-babies.pdf - UNICEF & WHO (1981–sot) – International Code of Marketing of Breast-milk Substitutes
https://www.who.int/publications/i/item/9789240006010 - War on Want (1974) – Nestlé Kills Babies – broshura që nisi bojkotin ndërkombëtar
https://waronwant.org - Senate Hearings USA (1978) – dëshmitë ndaj Nestlé për shkaktimin e vdekjeve të foshnjave
Transkriptet e Kongresit Amerikan, arkiva publike (U.S. Congressional Records) - NBER Working Paper (2018) – Infant Mortality and the Marketing of Breast Milk Substitutes
https://www.nber.org/papers/w24452 - IBFAN Reports (International Baby Food Action Network) – Monitorime të shkeljeve të kodit
https://www.ibfan.org - UNICEF/WHO Report (2022) – How marketing of formula milk influences our decisions on infant feeding https://www.unicef.org/reports/formula-marketing
- Global Breastfeeding Collective (2020–2023) – Fakte mbi kequshqyerjen dhe ndikimin e marketingut https://www.globalbreastfeedingcollective.org
- The Guardian (2016) – Nestlé and the ‘epidemic’ of sugar in processed foods
https://www.theguardian.com/business/2016/apr/12/nestle-cut-sugar-processed-food-epidemic - BBC Panorama (2015) – The Truth About Sugar – për Nestlé dhe aditivët në produktet për fëmijë
https://www.bbc.co.uk/programmes/b055r9dr - Public Health Nutrition Journal – High sugar content in children’s breakfast cereals
https://www.cambridge.org/core/journals/public-health-nutrition/article - Harvard School of Public Health – Sugary drinks and mental health
https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/sugary-drinks-fact-sheet/ - Journal of Pediatrics (2020) – Lidhja mes aditivëve dhe çrregullimeve të sjelljes
https://www.jpeds.com - Lancet: Obesity Commission (2019) – Për ndikimin e ushqimeve të përpunuara te fëmijët
https://www.thelancet.com/commissions/obesity - EFSA (European Food Safety Authority) – Vlerësime mbi aditivët ushqimorë si E951 (aspartam) https://www.efsa.europa.eu
- UNICEF Digital Marketing Report (2022) – Formula milk marketing and social media manipulation
https://www.unicef.org/globalinsight/reports - WHO (2023) – Digital marketing of unhealthy foods to children
https://www.who.int/publications/i/item/9789240060210 - Campaign for a Commercial-Free Childhood (CCFC) – Denoncime të marketingut te fëmijët https://commercialfreechildhood.org
- Center for Science in the Public Interest (CSPI) – Food marketing to children and adolescents https://www.cspinet.org
- Nestlé Annual Reports (për marketing, fitime dhe produktet për fëmijë)
https://www.nestle.com/investors/annual-report - The Story of Stuff / Documentary (2013) – Bottled Life: Nestlé’s Business with Water https://www.storyofstuff.org/movies/bottled-life/
- The Guardian (2015) – Nestlé continues pumping California water during drought https://www.theguardian.com/us-news/2015/apr/11/nestle-california-bottled-water-business-drought
- Global Policy Forum – Water Grabbing by Nestlé https://www.globalpolicy.org/component/content/article/217/52620.html
- Public Eye Investigation (2020) – Nestlé’s exploitation of water in Pakistan https://www.publiceye.ch/en/topics/commodities/nestle
- International Journal of Water Resources Development – Nestlé and water rights conflicts https://www.tandfonline.com/toc/cijw20/current
